‘Kara Talih’li topluluk: Ezidiler

İrfan Bozan 14.10.2014

AL JAZEERA

Amed Gökçen, 10 yıl boyunca 6 farklı ülkede Ezidileri araştırdı. Araştırmasını “Kara Kitap Kara Talih” adıyla kitaplaştırdı. Haklarında doğrudan çok yanlışların bilindiği Ezidiler’i Bilgi Üniversitesi Öğretim Görevlisi Amed Gökçen, Al Jazeera’ye anlattı.

Ezidilik nedir?

Ezidilik bir dindir. Bu dinin temel kaynakları mitolojik hikayeye dayanıyor. Tanrının yarattığı melekler ve meleklerin vekilleri ile kurulan ilişkiye dayanan bir din. Bizim İslam, Hristiyanlık ve Musevilik’te gördüğümüz yapının tam tersi değilse de, onlardan tamamen farklı bir inanış sistemi var. Ezidiliğin yanlış anlaşılmasının temel nedeni de; Ezidilerin Tanrı ve melekleri arasındaki ilişkinin diğer Semavi dinlerde tanımlandığı gibi olmaması.

Ezidilerin farklı inandıkları ne?

Ezidilik’te bir tane yaratıcı var ve bu Tanrı’nın kendisidir. Tanrı kendisinden sonra bir yardımcı yaratıyor ve bu yardımcıyı sınavlara tabi tutuyor. Bu meleğin adı Tavusi melek. Tavusi Melek, tüm sınavlardan geçiyor. Sonrasında Tanrı diğer melekleri yaratıyor. Ardından dünya var ediliyor. Tanrı Adem’i yarattıktan sonra meleklerine diyor ki: “Bu Adem nurludur buna secde edeceksiniz” Tüm melekler secde ediyor bir tek Tavusi Melek Adem’e secde etmiyor. Tanrı önceki sınavlarında Tavusi Melek’e “Sen sen ol benden başka kimseye secde etme” diye buyurduğu için Tavusi Melek bunun da bir sınav olduğunu düşünüyor ve secde etmiyor. Bunun üzerine Tanrı, Tavusi Melek’i cezalandırıyor. 40 bin yıl boyunca Tavusi Melek, Araf’ta ağlıyor. Tanrı onun sınavı geçtiğini düşünüp onu Cennet’e alıyor. Sonra dünyayı yönetme gücünü Tavusi Melek’e veriyor. İşte Ezidilik kendisini bu mitolojik hikaye üzerine formüle ediyor.

Semavi dinlerin inanışına göre isyan eden melek Şeytan. Ezidiler için “Şeytan’a tapıyorlar” yargısının  kaynağı bu inanış mı?

Evet ama Ezidiler onu bu isimle adlandırmıyor. Ezidi inancında böyle bir melek yok. Daha doğrusu kötülük meleği kavramı yok. Ezidiler kötülüğün insandan geldiğine inanır. Bu hikaye diğer dinlerde Tanrı’ya isyan olarak formüle ediliyor.

Bir Ezidi’nin uyması gereken dini kurallar nedir? 

Her Ezidi bir Şeyh’e tabi olmalı. Her Ezidi, Pir’e tabi olmalı. Her Ezidi, mutlak ve mutlak Tanrı’nın bir olduğuna inanmalı. Her Ezidi, Meleki Tavus’un Tanrı’nın yardımcısı olduğuna inanmalı. Her Ezidi’nin 11. Ayın ilk haftasında Irak’taki Laleş’e gidip hacı olması lazım. Her Ezidi’nin Şeyh’i tarafından saçının kesilmesi lazım. Her Ezidi’nin günde iki defa yüzünü Güneş’e dönüp Tanrı’ya dua etmesi lazım.

Ezidiler için “Güneş’e tapıyorlar” iddiasının kaynağı da Güneş’e dönme meselesi değil mi?

Ezidiler için Güneş’e tapıyor denmesi tam bir cahillik. Güneş’e tapma yok. Güneş ibadeti için hiza aldığı bir araç. Dualarında Güneş’i yüceltmiyor, Tanrı’nın ismini söylüyor. Güneş’e göre kazaya düşüp düşmediğini anlıyor.

Boyu gölgesinden daha uzunsa diyor ki ben kazaya düştüm, 2 tane daha dua okuyor. Güneş’in inançlarında bir misyonu yok.

Uzun süre Ezidiler için “Yezidi” kelimesi kullanıldı. Hatta Muaviye’nin oğlu Yezid’in takipçileri olduğu iddia edildi? Nedir doğru kelime ve Yezid ile bu dinin bir alakası var mı?

Ezidi kelimesinin kökeni Kürtçe’ye dayanır. Başlarına “Y” konulup Yezidi deniliyor. Bu doğru değil. Yezid’in aşağılama için kullanıldığını ben düşünmüyorum Zira Yezid birçok Sünni topluluk için hâlâ kıymetlidir. Türkiye’de de ortaokul kitaplarında İstanbul’u kuşatan İslam kahramanı olarak adının geçmişliği var. Şunu net söyleyeyim Yezid ile Ezidi adının çıkışı arasında en ufak bir alaka yok.

Ezidilerin hepsi Kürt mü? Kürt olmayan Ezidi yok mu?

Ezidi dininin doğuş yeri Hakkari’den Irak’a doğru uzanan Sincan Dağları. Evet bütün Ezidiler Kürt’tür ama günümüzde özellikle Kafkaslarda ‘biz Kürt değiliz’ diyen topluluklar oluşmaya başladı. Ermenistan’da Gürcistan’da ve Moskova’da yaşayan Ezidilerden ‘biz Kürt değiliz’ diyenlere rastladım.

Kürtlerin İslamiyet’i kabul etmeden önceki dinlerinin Ezidilik olduğunu söyleyebilir miyiz?

Evet, genel yargı bu yönde. Kürtlerin Müslüman olmadan önce Güneş’e doğru ibadet eden topluluk olduğu birçok tarihçinin üzerinde birleştiği konu.

Kitabınızın adı “Kara Kitap Kara Talih” kitapta Ezidilerin tarih boyunca yaşadığı eziyetleri de anlatmışsınız. Kimler bu eziyet edenler?

13. yüzyıldan itibaren Ezidi toplulukları katliamlara, saldırılara uğramışlar. Çok ciddi sıkıntılar yaşamışlar bunu sadece Osmanlı ile sınırlamak doğru değil. Zulmedenler içinde Türkmen Atabey’i de var Kürt aşiretleri de var. Ortadoğu’da zaten dinsel topluluklar her zaman birbirleriyle kavgalı olmuş. Ezidiler gibi Tanrı, Cennet, Cehennem konularında onlara göre uç inancı savunan topluluk da herkesin hedefi olmuş. Ezidilik inancı hakkında çok fazla yalan yanlış bilgiler de üretilmiş.

Bugünkü Türkiye toprakları üzerinde ne kadar Ezidi yaşamış?

1800’lü yılların sonuna kadar 300 bin Ezidi yaşamış.

Nereye gitmiş bu Ezidiler?

İlk önemli kaçış 1876 Osmanlı-Rus savaşında olmuş. Bu savaşla birlikte Doğu Anadolu’daki Ezidilerin çoğu Ermenilerle birlikte Kafkaslara göç etmiş. Ermenilerin, Ezidilerle arası hep iyi olmuş. 1915’de yine Ermenilerle birlikte yine aynı istikamete gidiş olmuş. Böylece Doğu Anadolu’da Ezidi nüfus kalmamış. Çok daha önceleri de 1850 büyük kıtlığında Mardin ve Urfalı Ezidiler Suriye’ye göç etmiş. Asıl büyük göç ise 1960’dan sonra Avrupa’ya olmuş. Bugün Avrupa’da yaşayan 100 binin üzerindeki Ezidi nüfus tamamen Türkiye’den göç edenlerden oluşuyor.

Bu göçlerin sebebi neydi?

İç içe geçmiş birbirini destekleyen nedenler var. Baskı kimi zaman devletten gelmiş kimi zaman da aşiretlerden gelmiş. Sebebi dinsel çünkü bunlar Müslüman değil.

Ezidiler’in Osmanlı’ya bakışları nasıl olmuş? İsyankar bir topluluk mu?

Tabii. Ezidiler, Osmanlı Tarihi boyunca hiçbir şekilde askere gitmemiş tek topluluktur. Osmanlının bu topluma bu kadar saldırmasının temel nedenlerinden biri de bu. İki sebep var ilki Müslümanlaştırma diğeri de askere alma.

İnançları askerliğe karşı mı?

Hayır. Bunlar yerleşik topluluk değil. Herhangi bir devlet için savaşmak istemiyorlar Savaşmamışlar da zaten.

IŞİD’in Şengal’a saldırmasının ardından 20 binin üzerine Ezidi Türkiye topraklarına geldi. İnançlarından dolayı yadırganmadılar hatta Kürt Siyasi Hareketi’ne yakın unsurlar, büyük yardım kampanyaları yürüttüler/ yürütüyorlar. Bir zamanlar sıkıntı yaşadıkları topraklarda şimdi onlara yardım ediliyor. Bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?

Kürtler biraz da kendi tarihlerini temize çekmeye çalışıyorlar. Çünkü herkes ama herkes bu insanlara zulmedildiğini biliyor. Bu insanlara sadece onlarla aynı inançta olmadıkları için zulmedildi. Şu anda siyaset Kürtlerin dine bakış açısını değiştirdi. Kürt siyasi hareketi bu insanların orada yaşaması gerektiğini insanlara kabul ettirdi. Bu insanlar bu toprağın sahibiydi.  Bu tavır Kürt siyasi hareketinin bence en önemli işidir. Bunların bugün Urfa’da, Batman’da, Mardin’de rahat bir şekilde yaşıyor olmaları çok önemli.